چراغ برات، سنتی با قدمتی هزارساله در خراسان جنوبی

چراغ برات آئین کهن خراسان جنوبی با قدمتی هزارساله است که برای گرامیداشت درگذشتگان در روزهای ۱۲ تا ۱۴ شعبان انجام می‌شود.
ایرانیان از دیرباز برای رفتگان خود احترام خاصی قائل بوده و سعی می‌کرده‌اند که به‌نوعی روح آنان را از خود راضی نگه‌دارند و بر اساس همین سنت مراسم‌ گوناگونی برای تجلیل از مردگان و شادی روح آن‌ها و طلب آمرزش برای اموات در نقطه‌نقطه ایران‌زمین وجود دارد. در استان خراسان به این رسوم چراغ برات می‌گویند که موضوع شناخته‌شده‌ای در بین ایرانیان به‌خصوص خراسانی‌هاست.
در خراسان جنوبی مراسم ویژه «برات» با عناوین مختلفی چون عید برات، شب برات، چراغ برات و… و با آداب‌ورسوم مختلف برگزار می‌شود و روزی است که مردم برای آمرزش اموات خود می‌توانند با کمک به نیازمندان خیرات کنند و بر سر مزار درگذشتگان خود حاضر می‌شوند و خیرات و نذوراتی ازجمله کیک و شیرینی و شکلات و خرما توزیع می‌کنند.
پخت انواع نان‌های سنتی مانند روغن جوشی، چلبکی، کماچ و حلوا و پخش آن در بین مردم به‌ویژه کودکان از مراسم ایام برات در خراسان جنوبی است، مردم این منطقه اعتقاد دارند پخت این خوراکی‌ها باید قبل از غروب آفتاب انجام شود. در این روز بازماندگان اموات با پهن کردن فرش و خیرات و پخش انواع خوراکی و خواندن روضه یاد و خاطره تازه گذشته را گرامی می‌دارند و قرائت قرآن و فاتحه نیز در این راستا هدیه‌ای است که از سوی مردم نثار روح درگذشتگان می‌شود.
دامنه این رسم آن‌چنان گسترده است که به ماه شعبان در این منطقه ماه برات نیز می‌گویند. برات در خراسان جنوبی مصداقی بر اعتقاد به اصل معاد است که مردم در این خطه با انجام اعمال مخصوص به استقبال آن می‌روند، این مراسم به مدت سه روز و با عناوین مختلف برگزار می‌شود و مردم هرروز آن‌ها با بزرگداشت قشر خاصی از مسلمانان برگزار می‌کنند.
برات غریبان، برات اسرا، برات مسافران، برات زنده‌ها و برات مرده‌ها از عناوینی است که برای این سه روز در نقاط مختلف استان استفاده می‌شود که از این میان برات مرده‌ها در 14 شعبان با شور و حال خاصی برگزار می‌شود.
نکته جالب‌توجه این است که هرچند ایام برات سه روز است اما در برخی از روستاها و همچنین مناطقی که هنوز روابط طایفه‌ای مستحکم است درصورتی‌که تعداد درگذشتگان سال بیش از سه نفر باشد مراسم را از ابتدای ماه شعبان آغاز کرده و هرروز در منزل یکی از درگذشتگان مجلس روضه همچنین مراسم قرائت قرآن برپا می‌شود.
مردم در این روستاها به چند گروه تقسیم شده و هر گروه در قسمتی از روستا در جمع بازماندگان متوفی به قرائت قرآن می‌پردازند، مردم در این روستاها عصر روز سیزدهم شعبان با حضور بر مزار اموات و خواندن فاتحه، یاد و خاطره آنان را گرامی ‌می‌دارند.
در روز چهاردهم شعبان نیز تمام اهالی روستا به صورت دسته‌جمعی در خانه آخرین خانواده‌ای که عزیزی را از دست داده‌اند جمع شده و برای متوفی فاتحه می‌خوانند.
از دیگر مراسم روز برات که بیشتر در روستاها رونق دارد اجرای مراسم برات‌خوانی است، در این مراسم جوانان و نوجوانان روستا به خانه افرادی که به‌تازگی عزیزی را از دست داده‌اند مراجعه کرده و اشعاری را در یادآوری روز برات قرائت می‌کنند.
اهالی خانه نیز از آنچه در خانه موجود است مانند خرما، شکلات، نقل‌ونبات، لنگاش پخته، عناب و گردو به آن‌ها می‌دهند و بدین‌وسیله از آن‌ها تشکر می‌کنند.
در روستاها رسم بر این است که شب نیمه شعبان تمام چراغ‌های خانه باید روشن باشد، اعتقاد روستاییان بر این است که در این شب ارواح مردگان آن خانه به محل زندگی خود می‌آیند و اگر چراغ خانه روشن باشد برای اهالی خانه دعای خیر کرده و در غیر این صورت آنان را نفرین می‌کنند.
روز سیزدهم شعبان در برخی شهرهای خراسان به برات زنده‌ها شهرت دارد و مردم در این روز به شکرانه نعمت سلامتی به پخش شیرینی و شکلات می‌پردازند.
در غروب روز سیزدهم شعبان نیز کسانی که به ‌تازگی عزیزی را از دست داده‌اند اقدام به پخت نوعی نان سنتی به نام روغن جوشی کرده و آن را بین مردم تقسیم می‌کنند.
اعتقاد مردم این خطه بر این است که اگر عروس خانواده روغن جوشی را بپزد ارواح تازه گذشتگان از این خیرات بهره بیشتری می‌برند.
این مراسم به شماره 809 در تاریخ 4/11/1391 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.