قنات جهانی بلده

آب بلده تون(فردوس)؛
نشانی از نبوغ بشری در استحصال و مدیریت سنتی آب

“در اسطوره‌های ایرانی، ساختن «نای و کاریز» کاری ایزدی است و وجودهای اهریمنی چون بر جهانِ اهورایی و سرزمین‌های ایرانی تازِش آورند، قنات‌ها(کاریزها)را ویران می‌کنند و در آنها خاک می‌انبازند. قنات اگرچه در همۀ پهنۀ جهان ایرانی وجود دارد و به دیگر سرزمین ها نیز گسترش یافته است، اما هر چه به حوزۀ مرکزی ایران نزدیک‌تر می شویم قنات ها فناوری پیچیده تر و عظمت و شکوه بیشتر پیدا می کنند. اگر اصطلاح تمدن کاریزی دربارۀ تمدن ایرانی به کار برده می شود به سبب رشد و پیچیدگی فناوری پیشرفته ایجاد قنات، به ویژه در این بخش از کشور کهنسال ما است.”(میرشکرایی، محمد)

شهر تاریخی تون همچون بسیاری از شهرهای فلات مرکزی ایران در حوزه‌ی قنات و قنات‌داری و تکنولوژی استحصال آب دارای تجارب ارزشمندی است. این شهر در گذشته دارای قنوات متعددی بوده است که بعضی از آنها در درون شهر ظاهر می شده‌اند و برخی هم در اطراف شهر ظاهر می‌شده و اهالی به کشاورزی در کشتمان‌های آنها می‌پرداخته‌اند. این موضوع در منابع مختلف تاریخی در کتب سفرنامه‌نویسان جغرافی‌دانان بارها اشاره شده است؛ “و وضع آن چنین نهاده‌اند که اوّل حصاری بغایت بزرگ نهاده و خندق عمیق بی‌آب دارد و بازار و باغات و تودستان‌ها درگردِ خانه‌ها و غلّه‌زار در گرد باغات و در گرد غلّه‌زارها بندها بسته که آب باران می‌گیرند و آب بدان غلّه می‌برند و در آن بندها خربزه بی آب زراعت می‌کنند بغایت شیرین می‌باشد و آبش از کاریزهاست و هوایش معتدل و حاصلش غلّه و میوه و ابریشم باشد.” (مستوفی ،اهتمام دبیر سیاقی،1336.) اما شاید شاه بیتِ غزلِ قنوات در شهر تاریخی تون، مجموعه قنوات یا آب بلده باشد. بلده به معنای شهر و آب بلده همان آب شهر است. آب بلده را به تعبیری می توان یک رود مصنوعی، جاری در دشت فردوس قلمداد کرد. این تعبیر زمانی مورد توجه قرار می گیرد که این آب، از بهم پیوستن چندین رشته قنات و چشمه و تشکیل یک شاه جوی بوجود می آید. آب بلده متشکل از 15 رشته قنات و چهار دهانه چشمه است که از اعصار گذشته و زمان های قدیم در دل کوه های شرقی فردوس حفرگردیده است. دبی آب متغیر بوده، که حداکثر آن حدود 300 لیتر بر ثانیه می باشد و در طی چند سال اخیر به علت خشکسالی دبی آب آن به 150 لیتربر ثانیه رسیده است. این آب حدود 35 کیلومتر را طی می کند و دشت های تشنه وباغات را سیراب و در روزگاران قبل از زلزله 1347بخش اعظمی از آب مصرفی شهر را تأمین می کرده است. امروزه این آب حدود 2382 هکتار از زمین های کشاورزی این منطقه را مشروب می کند.

فناوری تیره‌کردن آب
حرکت آب در مسافت طولانی، درون جوی های خاکی که در معرض آفتاب سوزان و باد قرار دارند قاعدتاً نباید اثری از آب را به مزارع برساند. راهکار خلاقانه‌ای که آدمی در طی سالیان دراز برای حفاظت از آب در برابر این تهدیدات کرده است گل‌آلود کردن آب است وی به صورت کاملاً هدفمند شاخه‌ای از آب شاه‌جو را گرفته و از زمین‌زارهای رسی عبور داده تا با غلظت بالایی گِل آلود شود و سپس آن را به شاه‌جو اضافه کرده و نهایتاً کل آب تیره می‌شود. این کار چند مزیت اثبات شده دارد: اول آنکه بخشی از ذرات معلق در کف و جداره های جوی‌ها ته‌نشین میکند و با توجه به دانه‌بندی ریزشان نفوذ‌پذیری آنها را کم‌تر می‌کند. دوم آنکه انشعابات هر یک از زمین‌ها کشاورزی را آب‌بند می کند. سومین دلیل آن‌است که ذرات معلق در آب موجب افزایش نیروی پیشروی آب در زمین‌های کشاورزی(خاکی) می‌شود و چهارمین دلیل موجب استحکام ساقه‌ی درختانی می‌شود که در لبه‌های شاه‌جو کاشته شده‌اند.

نگاهی گذرا بر نحوه تقسیم آب بلده
شکل‌گیری و طراحی سیستم مدیریت کنونی آب بلده بر اساس مطالعات میدانی و اطلاعاتی که سینه‌به‌سینه منتقل و به ما رسیده، مربوط به دوره صفویه می‌باشد. پویایی و نگاه همه جانبه به امور مختلف مربوط به آب، کشاورزی، روابط اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی جامعه از نکات در خور توجه این سیستم است که تاکنون پابرجا مانده است. حدود 400سال پیش، تعداد زیادی از مالکین آب بلده به سبب مرض وَبا جان خود را از دست دادند، به طوری که نزدیک به 3000فنجان آب بدون مالک مانده بود. شاه عباس صفوی در معیت شیخ بهاء که پیاده از اصفهان به سمت مشهد مقدس جهت زیارت می‌رفته از تون گذشته است.هنگام ورود شاه عباس، میرِتونی که شخصیتی دانشمند و فاضل است از شاه می‌خواهد که این آب را وقف چهار طبقۀ: سادات، علماء، فقراء و صلحاء نماید که شاه عباس آب را بین همین چهار طبق وقف می‌نماید. گویند: مرحوم شیخ بهاء رحمهالله علیه در همین مسافرت آب بلده را به دو نهر مساوی تقسیم نموده به طوری که هر 8 روز یک بار باغات و مزارع مشروب می شود ، این 8 روز را یک مدار می نامند واحد زمانی در مدیریت سنتی بلده “فنجان” است که هر فنجان معادل 3 دقیقه در ساعت می باشد. آب بلده، شامل 7680 فنجان می باشد، که تعداد 480 فنجان “راه آب” یا به اصطلاح محلی “گَُمِ جُوی” از آن کسر می گردد و 7200 فنجان باقی مانده به 32 طاقه تقسیم می شود و هر طاقه 225 فنجان است، در هر 8 شبانه روز یک بار مالک وشارب می توانند از این آب استفاده نمایند هر شبانه روز به دو نهر تقسیم می گردد و هر نهر آب در یک شبانه روز 480 فنجان می شود

تقویم کشاورزی در مدیریت سنتی آب بلده
مدار گردش آب قنات بلده در طی سال زراعی در دوبخش مجزای «وُلگار» و«زِین» متفاوت می باشد. سال زراعی که از سوم مهر ماه هر سال شروع و تا مهرماه سال بعد ادامه می یابد در قنات بلده به دو مقطع زمانی 3 و 9 ماهه تقسیم می شود. مقطع زمانی اول «ولگار» که از اول تیرماه شروع و تا سوم مهرماه ادامه می یابد آب قنات مختص آبیاری باغات بوده و مدار گردش آب طی این دوره 14 شبانه روز می باشد. لازم به ذکر است مدار گردش آب در ولگار نیز تا سال 1345، هشت شبانه روز بوده که به دلیل توسعه باغات و نیاز بیشتر به آب با موافقت مالکین مدار گردش آب از هشت به چهارده شبانه روز افزایش یافته است. تعداد 1800 قطعه باغ متعلق به روستاهای باغستان علیا،باغستان سفلی، و اسلامیه در فصل تابستان(وُلگار) در مدار 14 شبانه روز آبیاری می شوند. مقطع زمانی دوم «زین» ، از 4 مهر تا 31 خرداد ادامه دارد. «زین» مختص آبیاری گندم، جو و زعفران است.مدار گردش آب در این فصل هر 8 روز یکبار است.

نظام مدیریت نیروی انسانی در مجموعه‌ی آب بلده
با توجه به شیوه توزیع آب که شرح آن گذشت و به منظور جلوگیری از ایجاد تنش و اختلاف وجود یک سازمان منظم در زمینه توزیع آب ضروری بوده و از گذشته این مهم مورد توجه قرار گرفته است. به طور کلی نظام سنتی توزیع آب که تا زمان حال نیز کمابیش مورد استفاده قرار می گیرد به شرح زیر می باشد: – مؤلف این شخص از بین افراد سرشناس و معتمد انتخاب می شود که در حکم رییس سازمان می باشد. تامین هزینه و مخارج آبیاری،پرداخت حقوق و دستمزد اعضای سازمان،ترتیب انجام لایروبی جوی ها و کانالهای آب و نظارت بر امور حسابداری از جمله وظایف مولف است.
– حسابدار نگهداری حساب 7200 فنجان آب در طی سال با توجه به پیچیدگی مالکیت آن به تفکیک هر سهامدار همچنین محاسبه هزینه های جاری مجموعه بر عهده حسابدار می باشد.
– کیال امور مربوط به تقسیم آب ولگار بر عهده کیال است.کیالها 4 نفرند که در هر نهر آب دونفر انجام وظیفه می نمایند. از دو نفر مذکور همواره یک نفر در حال انجام وظیفه و نفر دوم در استراحت به سر می برد.
– جویبان در سازمان آبیاری بلده 3 نفر جویبان وظیفه حفاظت و مرمت مسیرهای انتقال آب را در طول مدت شبانه روز عهده دار می باشند.
-تیره گر با توجه به مسافت نسبتا طولانی مظهر قنوات بلده تا محل مصرف (حدود 30 کیلومتر) و به منظور جلوگیری از نفوذ بیشتر و تبخیر زیاد آب،آب را گل آلود می کنند. تیره گر به کسی اطلاق می شود که این وظیفه را بر عهده دارند.
– سالار سالارها در زین وظیفه تقسیم آب بین کشاورزان را برعهده دارند که شامل یک سالار و دو برسالار می شود که وظیفه آنها رساندن آب به مزارع کشاورزی است. هزینه های خوراک روزانه این افراد توسط شرکت آبیاری بلده تامین می شود که برای هر نفر: پنج سیر (250گرم) گوشت، یک من(2 کیلوگرم) نان،10 سیر(500 گرم) ماست است. علاوه بر هزینه های فوق الذکر،دستمزد این افراد نیز از طریق شرکت میاه بلده پرداخت می شود. – دشتبان
افرادی که هنگام به بارنشستن محصولات کشاورزی در دشت و کشتمان های بلده، طی طریق می کنند تا محصولات زارعین را از شر دزدان و خطرات احتمالی دیگر که موجب از بین رفتن محصول می شوند، حفظ کنند. در قبال این کار به ازاء هر فنجان حق آب مالکین مقداری از محصول را دریافت می کنند.
– جمع آور
مسوول جمع آوری سهم مدیریت بلده از محصول هر یک از زارعین در هنگام برداشت محصول است.
– هیزم کش
افرادی با این عنوان شغلی به هنگام مرمت جوی های بلده در مواقع مختلف از سال با آوردن هیزم به محل های مختلف که با نظر سالارهای مجموعه از قبل معین می شود. این افراد در مرمت جوی ها نیز همیاری می کنند و مزد کار خود را از سالارها دریافت می کنند.

خلق مناظر فرهنگی و باغ‌شهرها
یکی ازجاذبه‌های اصلی آب بلده خلق مناظر زیبا و دلنشینی است که آدمی به مدد آب، درخت و محیط ایجاد کرده است. با توجه به جهت جریان آب (شرق به غرب) و قرارگیری شهر تاریخی تون در غرب دشت، در طول تاریخ چهار آبادی در دوطرف شاه‌جوی بلده تا رسیدن به شهر تاریخی شکل گرفته؛ باغستان علیاء، باغستان سفلی، بهشت‌آباد و مقصودآباد(باغ‌شهراسلامیه از به‌هم پیوستن دو آبادی مذکور در دوران معاصر شکل گرفته است). همانطور که اشاره شد تعداد 1800 قطعه باغ متعلق به روستاهای باغستان بالا،باغستان پایین، و و اسلامیه توسط این آب، آبیاری می شوند. دوطرف شاه‌جوی بلده در قدیم تا خود شهر تاریخی فردوس به فاصله در حدود 20 کیلومتر مُشجّر و درختکاری بوده که از آن میزان مسافت، امروزه حدود 9کیلومتر به صورت پیوسته در محدوده دو باغستان و چند کیلومتر هم در محدوده اسلامیه مشجّر باقی مانده است.
آبادی های مذکور همه باغ‌های هستند که اکثراً با آب بلده مشروب می‌شوند و منظر بسیار زیبایی را خلق کرده‌اند. از طرفی با توجه به اینکه فرم شکل گیری و گسترش این آبادی‌ها متأثر از جهت جریان آب بلده به صورت خطی است. مناظری با پرسپکتیویته‌های یک نقطه ‌ای پُر ژرفای را ایجاد کرده که از شاخصه‌های منظر زیبای این محدوده‌ها است .