پرونده مَله خوسف؛ پنبه خوش یُمن خراسان جنوبی برای ثبت جهانی ارسال شد

پنبه مَله با تاریخچه و قدمت طولانی، محصول منحصر به‌فرد خراسان جنوبی به ویژه شهرستان خوسف که به خوش‌یُمنی مشهور است برای ثبت جهانی به وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی ارسال شد.

مله در فرهنگ فارسی عمید به نوعی پنبه زرد رنگ و نوعی پارچه خاکی رنگ ترجمه شده است. این نوع پنبه در زبان محلی سُرخچه (به دلیل رنگ مایل به سرخ این نوع پنبه) نیز اطلاق می‌شود.
پنبه مله از تاریخچه و قدمت طولانی برخوردار است و به عنوان گیاه ویژه منطقه خوسف از زمان‌های گذشته کاشت می‌شده است. می‌توان تاریخچه این نوع پنبه را همزمان با پنبه سفید دانست.
با توجه به اظهارات و شواهد موجود صنعت پنبه در خوسف در گذشته ارزش بالایی داشته و با قرار داشتن منطقه در مسیر داد و ستدهای بین منطقه‌ای، تجارت پنبه نیز مطرح بوده است، چیزی که مشهود است این پنبه جزو سرمایه‌های منطقه و افراد منطقه در گذشته بوده است و اعتقاد به خوش یمنی گیاه پنبه مله تا حدی بوده که هر کشاورز در حد توان خود کشت این نمونه پنبه را در کنار پنبه سفید یا سایر محصولات انجام می‌داد و اعتقاد داشت که اگر آب با عبور از این پنبه به دیگر محصولات برسد در باردهی و برکت زمین موثر خواهد بود.
یکی از موضوعاتی که در فرهنگ قدیم خوسف بسیار رواج داشته، اینکه در جهیزیه دختران خود از تولیدات مله می‌گذاشتند و با آرزوی خوش یمنی او را به خانه بخت می‌فرستادند.
روش‌های کاشت، داشت و برداشت پنبه مله همانند پنبه معمولی است، اما به لحاظ کوتاهی الیاف، امکان نخ‌ریسی با چرخ ماشینی و صنعتی وجود ندارد و باید این نوع پنبه، را بوسیله چوبالش بر روی بالشتک یکدست و سپس با دست تبدیل به نخ کرد.
حدود سه تا چهار دهه اخیر بر اثر عواملی از قبیل خشکسالی‌ها، روی آوردن کشاورزان به کشت ارقام اصلاح شده و وارداتی پنبه و کمرنگ شدن صنایع دستی و تولیدات پرزحمت در کنار رونق پاچه‌های ماشینی، پنبه مله به فراموشی سپرده شده بود و حتی بذر این گیاه محلی در حال فرسایش و نابودی بود که با همت اهالی شهرستان خوسف و کمک و همراهی میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی خراسان جنوبی ابتدا در سال ۱۳۹۷ دانش کشاورزی، فن نخریسی، سنت‌ها و نمودهای شفاهی پنبه مله شهرستان خوسف در فهرست ملی میراث فرهنگی ناملموس ثبت شد و سپس در سال ۱۳۹۸ در شورای راهبری تعیین شهرها و روستاهای ملی صنایع دستی، خوسف به عنوان شهر ملی پارچه سنتی «مَله» معرفی شد و در حال حاضر نیز پرونده این محصول کم نظیر برای ثبت جهانی به وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی ارسال شد.

مله هنرصنعتی برخاسته از دل کویر در چند قدمی ثبت جهانی

هادی شاه‌وردی، مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی خراسان جنوبی گفت: پنبه مله در چند قدمی ثبت جهانی است و پرونده این محصول بی‌نظیر برای ثبت جهانی به وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی ارسال شد.
مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی خراسان جنوبی بیان کرد: فرهنگ، تمدن و تاریخ وسیله گفتگوی جوامع بشری محسوب می‌شود و تلاش برای ثبت جهانی مله در واقع تجلیل از هنر و اراده نیاکان این سرزمین است.
او اظهار امیدواری کرد: بعد از ثبت جهانی توبافی روستای خراشاد، با ثبت جهانی مله بافی، حلقه دیگری از تمدن و هنر دست مردمان خراسان جنوبی به ثبت برسد.
شاه‌وردی بیان کرد: شهرستان خوسف به عنوان یک بسته گردشگری، صنایع‌دستی کشاورزی، سلامت، تاریخی و مذهبی در حوزه سه‌گانه صنایع‌دستی، میراث‌فرهنگی و گردشگری در سطح خراسان جنوبی قابلیت‌های زیادی دارد و بعد از مرکز استان، بیشترین اثر ثبت ملی متعلق به خوسف است.
مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی خراسان جنوبی افزود: مله یکی از افتخارات و نشان هویتی شهرستان خوسف است که پتانسیل‌های فراوانی در جذب گردشگر دارد و با توجه به اینکه شهرستان خوسف از جاذبه‌های گردشگری بسیاری بهره‌مند است می‌توان با توسعه گردشگری و صنایع دستی در کنار یکدیگر زمینه اشتغال و درآمدزایی را فراهم کرد.
شاه‌وردی گفت: ۷۰ صنعتگر شهرستان خوسف در حوزه مله فعالیت دارند که با هنرمندی خود به ارزش افزوده این محصول کمک می‌کنند و ۶ هکتار سطح این شهرستان زیر کشت پنبه مله است.
مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی خراسان جنوبی اذعان کرد: برای رونق مله‌بافی نوآوری‌هایی نیز صورت گرفته و از آن در تولید انواع وسایل تزئینی و کاربردی و به صورت تلفیقی با سایر صنایع‌دستی منطقه استفاده می‌شود ولیکن محصولات تولیدی مله به دلیل کیفیت و اهمیت آن باید نفیس و بازارپسند در سطح جهان شود و هر گونه توسعه و نگاه به هنر ملی مله بافی در شهرستان خوسف باید براساس ایجاد ارزش افزوده باشد.
او با بیان اینکه دبیرخانه شهر ملی مله در خوسف راه‌اندازی شده ادامه داد: برگزاری اولین جشنواره مله بافی در هفته فرهنگی این شهرستان، برگزاری مسابقات مله بافی و نخ ریسی مله، برگزاری دوره‌های تخصصی آموزش مله بافی، تهیه و ضبط مستندات از مله و حضور هنرمندان
در برنامه‌های زنده تلویزیونی، و در نمایشگاه‌های ملی و تخصصی، نصب پلاک ماندگار سردرمنزل هنرمند مله بافی مرحومه صغری طحان و… از جمله اقدامات انجام شده برای این هنر صنعت است.
شاه‌وردی در مورد ﺑﺎورﻫﺎی ﺑﻮﻣﯽ ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ﺗﻘﺪس ﭘﻨﺒﻪ ﻣﻠﻪ گفت: از آﻧﺠﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﭘﻨﺒﻪ ﻣﻠّﻪ ﺑﺮﺧﻼف ﭘﻨﺒﻪ ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ از ﯾﮏ ﮔﺴﺘﺮه ﻃﯿﻒ رﻧﮕﯽ ﻗﻬﻮه‌ای ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ، در ﻧﮕﺎه اول، ﺗﺪاﻋﯽﮐﻨﻨﺪه رﻧﮓ ﺧﺎک در ذﻫﻦ ﺑﯿﻨﻨﺪه است. ﺧﺎﮐﯽ ﮐﻪ وﺟﻮد اﻧﺴﺎن از آن ﺳﺮﺷﺘﻪ ﺷﺪه و ﻧﻬﺎﯾﺘﺎً ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ آن ﺑﺎزﻣﯽ‌ﮔﺮدد. از اﯾﻦ رو ﺳﺎﮐﻨﺎن ﻣﺤﻠّﯽ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﻨﺒﻪ مله ﯾﺎدآور ﻣﻌﺎد و ﺑﺎزﮔﺸﺖ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﺳﻮی ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ. از ﺳﻮﯾﯽ دﯾﮕﺮ، رﻧﮓ ﭘﻨﺒﻪ ﻣﻠّﻪ ﺑﻪ رﻧﮓ زرﯾﻦ و زﯾﺒﺎی ﮔﯿﺎه ارزﺷﻤﻨﺪ ﮔﻨﺪم ﺷﺒﺎﻫﺖ دارد. ﮔﻨﺪم، ﮔﯿﺎﻫﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺗﺎ ﺑﻪ اﻣﺮوز ﻧﺰد اﯾﺮاﻧﯿﺎن از ﺟﺎﯾﮕﺎه وﯾﮋه‌ای ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮده اﺳﺖ؛ ﺗﺎ ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ، اﮔﺮ ﺗﮑﻪ ﻧﺎﻧﯽ ﺑﺮ زﻣﯿﻦ اﻓﺘﺎده ﺑﺎﺷﺪ آن را ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺑﻪ ﻧﺸﺎﻧﻪ اﺣﺘﺮام ﻣﯽ‌ﺑﻮﺳﻨﺪ و ﺑﺮ دﯾﺪه ﻧﻬﺎده و ﺳﭙﺲ در ﮔﻮﺷﻪای ﺑﻪ دوراز رﻫﮕﺬران ﻣﯽﮔﺬارﻧﺪ ﺗﺎ زﯾﺮ ﭘﺎ ﻗﺮار ﻧﮕﯿﺮد.
مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی خراسان جنوبی افزود: خود رنگ بودن، طیف رنگی از کرم روشن تا قهوه‌ای آجری، نرمتر بودن این گونه پنبه نسبت به پنبه معمولی، موارد درمانی پارچه‌های مله، استفاده از آن همراه با سایر گیاهان دارویی و چربی گوسفند برای تولید سرمه چشم به دلیل تقدس، احترام و قداست پنبه مله در بین بومیان منطقه، اعتقادات و باورهای مترتب بر آن، ویژگی‌های ساختاری و فیزیکی پنبه مله که به نسبت گرم‌تر بوده و برای فصول سرد سال هم مورد استفاده قرار می‌گیرد از ویژگی‌های این محصول بی‌نظیر است.

پنبه مله از احیا تا ثبت جهانی

علی صالحی مسئول میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی شهرستان خوسف بیان کرد: بی‌شک یکی از افتخارات هر ملت و کشوری، صنایع بومی و دستی آن کشور است. چرا که این صنعت حاصل ذوق و هنر، سلیقه، ابتکار و خلاقیت هنرمندان و صنعتگران است که آداب، سنن و رسوم نسل‌ها را در محصولات تولیدی‌شان متجلی کرده و از آن پاسداری می‌کنند و صنایع دستی چند بعدی و یا چند وجهی است، لذا غیر از جنبه‌های هنری و فرهنگی از نظر اقتصادی و اجتماعی نیز حائز اهمیت است و ثبت جهانی مله و خوسف به عنوان اولین شهر جهانی خراسان جنوبی، چشم‌انداز بسیار امید بخشی برای رشد اجتماعی و رونق اقتصادی منطقه و افزودن بر ظرفیت‌های اشتغال زایی و گردشگری استان خواهد بود.
مسئول میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی شهرستان خوسف گفت: این پنبه حدود ۲۰ سال به دلیل خشکسالی کمتر کشت می‌شده است که از ابتدای سال ۹۶ مبنی بر کشت دوباره و راه‌اندازی کارگاه‌های تولید آن برنامه‌ریزی شد. در سال ۹۷ حدود یک هکتار در خوسف و ماژان به همت پنج کشاورز کاشت شد و در سال ۹۸ نیز با همت کشاورزان چند هکتار از این پنبه کشت شد و هم اکنون ۶ هکتار سطح این شهرستان زیر کشت پنبه مله است. با همت اهالی منطقه این پنبه با ﻗﺪﻣﺘﯽ ﺑﯿﺶ از ۳۰۰ ﺳﺎل نه تنها اﺣﯿﺎء شد و تولیدات محصولات آن رونق گرفت بلکه هم اکنون کاندیدی برای ثبت جهانی است.
او در مورد مراحل تبدیل پنبه مله به نخ گفت: اولین مرحله حلاجی کردن یا جدا کردن پنبه دانه از وش پنبه مله که این کار به وسیله دستگاه حلاجی صورت می‌گیرد و سپس بالشت زنی یا یکدست کردن پنبه مله به وسیله بالشت پنبه‌زنی انجام می‌شود تا قبل از نخ‌ریسی پنبه یکدست و ناخالصی (جداشدن باقیمانده قوزک) انجام شود و بعد از بالشت‌زنی، پنبه‌ها به صورت فتیله‌های ۲۰ سانتی دور یک چوب پیچیده و آماده‌سازی می‌شود تا نخ ریسی با سهولت انجام شود.
صالحی افزود: مرحله سوم نخ ریسی یا تبدیل کردن پنبه مله به نخ توسط چرخ نخ ریسی است و سپس کلاف کردن نخ‌ها و بازکردن نخ‌ها از دور دوک توسط لک لکو انجام می‌شود تا برای آهار دادن و استحکام بخشیدن نخ ها، کلاف شده باشند.
او ادامه داد: بافت و تبدیل به پارچه مرحله پنجم است که بر روی دستگاه پارچه بافی یا کلکار انجام می‌گیرد و در نهایت تبدیل پارچه به انواع تولیدات انجام می‌شود.