مهارت و دانش عامه ساخت سرمه چشم در خراسان جنوبی

سُرمه‌سازی در بیشتر شهرستان‌ها و روستاهای خراسان جنوبی از زمان‌های قدیم انجام می‌شده است و هنوز هم به قوت خود باقی است.
مردم استان براین اعتقاد هستند که سرمه برای اغلب بیماری‌های چشم مانند ورم، التهاب چشم بسیار مفید است و در همین مورد ضرب‌المثلی هم رایج است: «ره به خید سرمه به چش» یعنی همان‌طور که گود برای زمین کشاورزی مفید است سُرمه هم برای تقویت چشمان مفید و مؤثر است. همان‌گونه که ذکر شد از سرمه بیشتر برای طبابت و تقویت چشم استفاده می‌شود و همچنین مورداستفاده آرایشی و زیبایی هم داشته است.
مواد لازم و همچنین وسایلی که استفاده می‌شود در بیشتر نقاط یکی است البته گاهی در بعضی مکان‌ها تفاوت‌های اندکی دارد.
عمده‌ترین و اصلی‌ترین مواد بکار رفته چربی گوسفند است ولی برخی افراد در زمان‌های قدیم به‌جای چربی گوسفند از چربی آهو استفاده می‌کردند.
چربی که استفاده می‌کنند هم باید چربی باشد از گوسفند نر که کم سن است و همچنین از چربی‌هایی که در اطراف کلیه گوسفند است و چربی آن کمتر است و هم اینکه چربی‌ها سفت و محکم هستند و در اطراف فتیله‌ها و داخل ظرف به حالت ایستاده گذاشته می‌شوند.
از داروهای گیاهی و مغزی‌جات مانند بادام، هسته زردآلو و شفتالو (هلو) که بیشتر خاصیت سردی دارند هم در ساخت سرمه استفاده می‌کنند. با توجه به پژوهش میدانی و انجام مصاحبه که در بیشتر شهرها و روستاهای استان انجام شد اصل کار و خاصیت آن‌یکی است البته نحوه و روش یا یک سری از مواد در برخی مناطق کم یا زیاد می‌شود و امکان دارد تفاوت خیلی مختصری داشته باشد.
مواد لازم: 1-فتیله که از پنبه مله تهیه می‌شود (در این استان اعتقاد و باور به پارچه ملهدارند و استفاده از آن را نیک و خوب می‌دانند) و این پنبه‌ها را با روغن حیوانی خوب آغشته می‌کنند که خیس شود و به روغن کاملاً آغشته شود و به‌صورت فتیله درست می‌کنند.) فتیله باید دقیقاٌ همان‌طور راست در داخل ظرف باشد و تعداد فتیله‌ها 4 عدد است که در اطراف می‌گذارند. 2-کنجد 3- سیاه‌دانه 4-کلپوره 5-عراقی (گل زردُ) 6- تخم شوید (شو تخم) 7- آویشن طبسی 8-بادیان 9-قلم فر 10-مغز هسته زردآلوی تلخ، هلو (شفتالو) 11-تخم خنک
بقیه مواد که همه کوچک هستند ولی هسته زردآلو و هلو را یک ضربه زده که کوچک‌تر شود و بعد همه این مواد را باهم مخلوط می‌کنیم فتیله‌ها در داخل یک ظرف مسی یا استیل به‌صورت عمودی گذاشته و همه مواد را که باهم مخلوط کرده‌ایم روی فتیله‌ها می‌ریزیم. اوشک (صمغ و شیره کما) را روی مواد می‌ریزند برای شعله‌ور شدن مواد و اینکه بهتر بسوزد.
موادی که استفاده می‌شود همه خاصیت نرمی داشته و خنک‌کننده است و برای رفع درد، نفخ و ورم چشم بسیار مفید است. همچنین مغزی‌جات هم که استفاده می‌شود تقویت‌کننده است. چون بیشتر برای نوزادان که تازه متولد می‌شوند استفاده کرده و اغلب نوزادان چشم‌های آن‌ها ورم‌کرده و آب می‌دهد که به‌اصطلاح محلی خودشان (لجگوک lajqok) بود و با سرمه که هرروز می‌کشیدند چشم‌های نوزادان بهتر می‌شد و ورم آن از بین می‌رفت.
مواد را براساس محل اجاق انتخاب می‌کنند چون اگر مواد زیادتر باشد خوب نمی‌سوزد و آتش خفه شده و خاموش می‌شود. در ابتدا سر قلیف مسی را روی زمین گذاشته و یک تکانی می‌دهند که خط و نشانه در روی زمین بماند بعد آجرها را در روی همان نشانه‌ها می‌چینند به علت اینکه دقیقاً به‌اندازه همان سر قلیف و آجرها را چیده و کوره برایش درست می‌کنند.
در داخل کاسه استیل فتیله را که چرب کرده چربی‌های گوسفند را در اطراف فتیله خوب می‌گذارند به حالتی که فقط سرفتیله ها نمایان است و اطراف آن از چربی پر می‌شود و بعد به ترتیب همه مواد را در وسط آن می‌ریزند با یک قاشق خوب مواد را فروداده و جابجا می‌کنند. بعد با گفتن «بسم‌الله الرحمن الرحیم» و فرستادن صلوات بر محمد و آل محمد سر فتیله‌ها را به‌صورت شمع روشن می‌کنند؛ و در وسط آجرها می‌گذارند و بعد با گل (خاک و آب) که قبلاٌ تهیه کرده‌اند تمامی اطراف آجرها و اطراف سرقلیف را گل می‌گیرند فقط یک قسمت کوچک در جلو و پشت به‌اندازه یک سوراخ باز می‌گذارند که هوا برسد و فتیله‌ها خوب بسوزد و آتش خفه نشود. برای اینکه سر قلیف خراب نشود و خنک بماند در فواصل زمانی کوتاه به‌وسیله یک آفتابه روی گل‌های سر قلیف آب می‌ریزند که گل‌ها خشک نشود و خیس بماند و در این فاصله زمانی نریزد. این‌ها همه برگرفته از باور مردم است و همچنین طب سنتی و استفاده از گیاهان دارویی و ارگانیک منطقه جغرافیایی محل سکونت ساکنان این استان است.

اعتقادات و باورها مردم استان خراسان جنوبی
1-در اکثر شهرها و روستاها براین باورند که در زمان ساخت سُرمه نباید باد باشد چون سُرمه جمع نمی‌شود.
2- در زمان جمع‌آوری آن، نباید سرفه یا صحبت کنند و فرد باید خیلی آرام نفس بکشد چون باعث از بین رفتن سُرمه می‌شود. چون بسیار سبک است و فرار
3-حتماً در شروع کار باید نام خدا را بیاورند و با بسم‌الله الرحمن الرحیم شروع کنند و صلوات بفرستند.
4-در اعتقاد و باور آن‌ها بود که در روز سه‌شنبه و چهارشنبه سرمه درست نمی‌کنند.
سازندگان سرمه براین اعتقادند که در روزهای سه‌شنبه و چهارشنبه سرمه نمی‌شود گرفت و جمع هم نمی‌شود. همچنین اگر هوا ابری و باد باشد سُرمه جمع نمی‌شود. مدت‌زمانی که فتیله و مواد خوب کاملاً بسوزند و سُرمه جمع‌آوری شود 2 تا 3 ساعت است. در حین انجام کار اگر ببینند که فتیله خوب نمی‌سوزد با یک چوب (ترکه درخت) فتیله را تکان داده و گاهی هم‌مقداری از همان اوشک را در آتش می‌ریزند که مواد خوب شعله‌ور باشد و بسوزد.
در تمام مدت‌زمان سوختن مواد و جمع‌آوری سرمه با آفتابه فقط همان قسمت وسط سر قلیف را آب می‌دهند که سرد باشد و گل‌ها خشک نشوند. در انتهای کار بعدازاینکه مواد خوب سوخت و خاموش شد با یک انبر گل‌ها را از سر قلیف جدا می‌کنند و برداشته و پس‌ازاینکه کاملاً همه گل‌ها از اطراف اجاق برداشته شد به‌وسیله یک دستگیره سرقلیف (چون داغ است و دست را می‌سوزاند) را گرفته و برمی‌گردانند و داخل یک لگن بزرگ می‌گذارند و با یک قاشق غذاخوری دوده (سُرمه) را گرفته و از سر قلیف جدا می‌کنند و باز با یک قاشق کوچک چای‌خوری داخل سرمه‌دان (که در قدیم سرمه‌دان‌ها همه از جنس پارچه بودند) می‌ریزند. البته در ابتدا باید یک‌تکه کوچک چربی (به‌اندازه یک نخود) داخل سرمه‌دان بیندازند و بعد سرمه‌ها را بریزند این کار هم به‌این‌علت است که حالت پودری آن از بین برود و چسبندگی بهتری پیدا کند که به میله سرمه‌دان و پارچه بهتر بچسبد.
مهارت و دانش عامه ساخت سرمه چشم به شماره 1455 در تاریخ 21/8/1396 در فهرست آثار معنوی کشور به ثبت رسیده است.