صابون‌پزی سنتی خراسان جنوبی هنری به قدمت یک قرن

صابون بیرجندی به‌عنوان یکی از تولیدات شاخص استان خراسان جنوبی به‌ویژه، شهر بیرجند بیش از یک قرن قدمت داشته و پیشکسوتان بی‌شماری در این عرصه فعالیت داشته و هرکدام تجربه خود را به نسلی منتقل کرده‌اند.

صابون‌های بدون اسیدی که دنبه گوسفند و سود سوزآور، اصلی‌ترین ترکیباتشان هستند، استفاده از مواد اولیه‌ کاملاً طبیعی در تولید محصول و خواص درمانی فراگیر آن با کاربرد گیاهان دارویی، چون روناس، سدر و کتیرا به همراه استحکام و دوام صابون بیرجندی، موجب معروفیت آن شده به‌گونه‌ای که در چمدان مسافرانی که به بیرجند می‌آیند حتماً چند قالب صابون بیرجندی قرار داشته و تجربه خوب استفاده از آن موجب ترغیب خریدهای بعدی این سفیران فرهنگی شده است.

فن و هنر صابون‌سازی در قدیم بیشتر توسط خانم‌ها اداره می‌شد و اکثر اساتید نام‌برده به همراه همسر در کارگاه‌ها به ساخت صابون مشغول بودند.

پخت صابون برای قوام بهتر و بالا رفتن کیفیت بیشتر محلول صابون، حدود ۱۰ ساعت به طول می‌انجامد و این مدت‌زمان لازم و کافی برای پخت آرام و نظارت و بررسی مرتب محلول صابون به لحاظ میزان قلیایی بودن و نگه‌داری PH مطلوب و استاندارد آن را در اختیار استاد صابون‌پز قرار می‌دهد.

مزیت دیگر آن، بو نگرفتن صابون بیرجندی در سالیان است، حتی اگر در داخل محیط سربسته همچون پلاستیک باشد که این به دلیل استفاده از چربی خالص و بدون اضافات و کیفیت بالای مواد مصرفی است.

تاریخ صابون‌سازی و ساخت صابون‌های دست‌ساز به هزاران سال قبل برمی‌گردد. صابون به‌عنوان یکی از اولین مواد شوینده توسط بشر کشف و مورد استفاده قرار گرفت. نخستین اشاره به ساختن یک ماده شبیه صابون مربوط به حدود ۲۸۰۰ سال پیش از میلاد در بابل باستان است. برخی منابع مصری به حدود ۱۵۰۰ سال پیش از میلاد نیز به ساختن چنین ماده‌ای اشاره دارند.

صابون در زمان قاجاریه به‌عنوان کالایی لوکس و خارجی وارد ایران شد و در اختیار درباریان قرار گرفت، اما دیری نپایید که اولین کارگاه صابون‌پزی در تهران و محله‌ای که به همین نام (صابون‌پز خانه) شهرت یافت، پا گرفت. مردم ایران تا قبل از ورود صابون به کشور از موادی مانند گل سرشوی برای شست‌وشوی سر و بدن استفاده می‌کردند.

در تعریف علم شیمی صابون، نمک یک اسیدچرب است. کاربرد استفاده از صابون نه‌تنها برای شست‌وشو و استحمام استفاده می‌شود، بلکه در ریسیدن پارچه نیز از صابون استفاده می‌کنند و از روان‌سازهای مهم محسوب می‌شود.

تلفیق دو هنر توسط صابون‌ساز سنتی بیرجند

صابون‌ساز سنتی بیرجند، متولد ۱۳۱۳ است که از سال‌های گذشته به این حرفه روی آورده و در این حرفه و شغل استخوان ترکانده است تا جایی که نه‌تنها در کیفیت که در برش صابون مهارت بسیار خاصی دارد و بدون هیچ وسیله‌ای صابون را بدون میلی‌متری تفاوت برش می‌زند و به همین دلیل دیگر همکاران صابون ساز از او دعوت می‌کنند تا در برش صابون به یاری‌شان برود.

محمدحسین پیشکار از صابون‌سازی به‌عنوان مشاغل سخت یاد کرده و می‌گوید: «ساخت یک دیگ صابون ۱۰ تا ۱۱ ساعت زمان می‌برد و باید هفت‌ تا هشت بشکه آب ۲۰۰ لیتری را کم‌کم به مواد اضافه کرد و هم زد تا قل خورده و صابون به‌مرور آماده شود.»

او با بیان اینکه در قدیم برای ساخت صابون از اشخوار و آهک استفاده می‌شد، می‌افزاید: «کار صابون‌سازی را از عنفوان جوانی (حدود ۲۰ سالگی) در کنار همسرم شروع کردم قبل از آن به شغل آهنگری مشغول بودم. با شروع کار صابون‌سازی، چراغ‌سازی و آهنگری را هم تلفیق کرده و فنّاوری جدیدی در صابون‌سازی ایجاد کردم.»

او دو حرفه صابون‌سازی و آهنگری را با هم تلفیق کرده و با علم به این دو حرفه، شروع به ساخت ملزومات صابون‌سازی با دست و فکر کرده است تا جایی که با ساخت این ملزومات، زمینه ساخت صابون به مقدار بالا را فراهم کرده است.

پیشکار با بیان اینکه برای ساخت صابون از بهترین مصالح روز استفاده می‌شود، می‌افزاید: «در حال حاضر مواد مورد نیاز برای صابون‌سازی شامل روغن مخصوص صابون، آب و سود از تهران تهیه می‌شود که به‌اندازه مشخص مخلوط شده و مقدار استفاده از آن در صابون‌سازی بر اساس علم استادکار است.»

به گفته این استاد صابون‌سازی، در صابون‌های سنتی از مواد گیاهی شامل سدر، کتیرا و روناس نیز که برای شفافیت پوست مهم بوده و ضد خارش و ضد حساسیت است استفاده می‌شود.

او می‌گوید: «صابون‌های سنتی از گذشته‌های دور مشتری‌های زیادی داشته و دارد تا جایی که از کشورهای آمریکا، اتریش، کانادا و… مشتری ثابت داریم.»

به گفته پیشکار صابون‌های سنتی نباید بوی خاصی داشته باشند و داشتن بو در صابون‌ها نشان از عدم پخت مناسب است و این‌گونه صابون‌ها برای بدن و پوست صورت ضرر دارد.

مغازه چراغ‌سازی او ابتدا در بازار بزرگ بیرجند و مغازه صابون‌سازی در سه‌راه اسدی بیرجند بود و در حال حاضر مغازه صابون فروشی‌اش در خیابان حکیم نزاری قرار دارد.

صابون سازی و پُف استادی

صدیقه موفق همسر او هم که از پنج‌سالگی به همراه خانواده‌اش به حرفه صابون‌سازی روی آورده است، می‌گوید: «در گذشته برای ساخت صابون سنتی از اِشخوار، آهک و مواد گیاهی استفاده می‌شد که حدود ۱۲ ساعت با کمک هیزم پخته می‌شد.»

موفق با بیان اینکه آبا و اجدادم همگی به حرفه صابون‌سازی مشغول بودند، می‌افزاید: «شش فرزند دارم اما فرزندانم به‌عنوان شغل این حرفه پرزحمت را دوست ندارند.»

او در خصوص سختی کار گریزی به پخت برنج می‌زند و می‌گوید: «در هر کاری مانند پخت غذا نیاز به پُف استادی است و همان‌طور که آشپز برای تهیه برنج بارها آن را می‌چشد، صابون‌ساز هم برای پی بردن به زمان پایانی کار، مواد در حال قُل را به سر زبان‌زده تا زمان آماده شدن آن را بداند.»

او یک‌ لحظه غفلت را در خراب شدن دیگ صابون مؤثر دانسته و می‌افزاید: «برای ساخت صابون در گذشته از روغن و پیه حیوانی و در حال حاضر روغن مخصوص استفاده می‌شود و باید با ظرافت خاص صابون‌ها درست شود تا بدون داشتن بو برای استفاده عموم برای سر و بدن مورد استفاده قرار گیرد.»

موفق یادآور می‌شود: «بارها اساتید و دانشجویان زیادی از اقصی نقاط کشور مهمان ما شده و خواستار ادامه دادن این حرفه شدند. با وجود اینکه فرزندان، کار صابون‌سازی را از پدرشان و من یاد گرفته‌اند، اما چند ساعت پایانی ساخت صابون در کیفیت آن نقش مهمی دارد و پُف استادی را می‌طلبد.»

صابون‌سازی و سختی کار

نسرین پیشکار دختر خانواده در خصوص شغل پدر می‌گوید: «پدر به همراه مادر جزو معدود افراد در ساخت صابون سنتی در بیرجند هستند که صابون باکیفیت درست می‌کنند تا جایی که پس از نمونه‌برداری توسط اداره استاندارد، مورد تأیید قرار گرفت اما چون کار خانگی و سنتی بود، برای اخذ علامت استاندارد اقدام خاصی صورت نگرفته و این مهم توسعه پیدا نکرد.»

او گریزی به شغل آهنگری پدر زده و این مهم را در تلفیق این دو هنر مهم دانسته و می‌گوید: «پدر با دست اقدام به ساخت ملزومات مورد نیاز و منحصربه‌فرد برای ساخت صابون کرده که در انحصار خانواده قرار دارد و با این ابداعات و ساخت دستگاه‌های بزرگ، صابون بیشتری تهیه می‌شد و این ابداعات از دلایل موفقیت پدر در این حرفه بود.»

پیشکار به مهارت پدر در برش صابون هم اشاره دارد و می‌گوید: «برش صابون کار سختی است و اگر در زمان برش اشتباهی صورت گیرد کار از سکه افتاده و خراب می‌شود و پدر در این زمینه مهارت فوق‌العاده‌ای دارند تا جایی که بدون هیچ دستگاه و با کمک چشم، صابون‌ها را برش زده به‌ نحوی‌ که بدون میلی‌متری تفاوت برش می‌خورند.»

او از کار صابون‌سازی به‌عنوان مشاغل سخت یاد کرده و می‌افزاید: «وقتی صابون در حال قُل زدن با مواد اسیدی است، کوچک‌ترین اشتباه منجر به مرگ استادکار می‌شود.»

پیشکار از خاطرات خوبش به مداوای پسری که به عارضه پوستی مبتلا بود، اشاره‌ کرده و می‌افزاید: «پسری که به عارضه پوستی مبتلا بود برای مداوا به خارج از کشور اعزام شد، اما با این‌ وجود مشکل او حل نشد و پس از بازگشت به کشور بنا به توصیه یکی از دوستانش، از صابون ساخته‌شده پدر استفاده کرد و مشکل پوستی‌اش برطرف شد.»