معرفی صنایع دستی استان خراسان جنوبی

صنایع دستی شهرستان بیرجند
شهرستان بیرجند بدلیل موقعیت جغرافیایی وقرار گرفتن در میان راههای ارتباطی و قدمت تاریخی و فرهنگی به تولید انواع صنایع دستی منطبق با مقتضیات و منابع طبیعی محیط اشتهار دارد. که از میان این صنایع می توان به تولید انواع قالی ، قالیچه ، گلیم و پلاس ، نساجی سنتی (حوله بافی، کرباس بافی ، ابریشم بافی ، برک بافی، چادر شب بافی، جاجیم بافی…)، انواع رودوزیهای سنتی، پای پوش های سنتی، سبد بافی (ترکه بافی)، چلنگری (آهنگری سنتی)، مسگری ،سفالگری ، نمد مالی و کلاه مالی ، رنگرزی سنتی و.. از قدیم الایام اشاره نمود.
بافته های داری و نساجی سنتی همواره از عمده تولیدات صنایع دستی این شهرستان بوده اند. فرش بیرجند از شاخص ترین تولیدات به شمار می آمد که در بازارهای فرش ایران دارای نام و نشان بود. فرش های مرغوب دیگری هم از جمله فرش شاهزاده معتضدی ، مصباح الدیوان ، شرکت شرق ، هادوی و دکتر احمدی به بازارآمد . در سالهای بعد تر نیز فرش زهرایی و امینی و پاره ای فرش های دیگر بر رونق بازار فرش بیرجند افزودند. مراکز مهم قالی بافی در این شهرستان عبارتند از بیرجند ، بهدان ، بهلگرد ، نوفرست و ..
در بیرجند قدیم صاحبان حرفه آهنگری، مسگری، ساخت انواع پای پوش چرمی ، کلاه مالی و نمدمالی، رنگرزی، نخ ریسی، عطاری، و امثال آن، هر یک بازاری داشتند که در آن جا اصناف دیگر حق کسب و کار نداشتند . “مک گِرگر” جهانگرد انگلیسی در دوره قاجار در کتاب ( شرح سفری بر ایالت خراسان ) می گوید :… بیرجند آهنگران و تفنگ سازان ماهری دارد . تجارت ابریشم و بافت پارچه های ابریشمی یکی دیگر از مشاغل و هنرهای بومی مردمان این دیار بوده است . فراوانی درختان توت از طرفی باعث رونق نوغان داری (تبدیل پیله به نخ) و از طرفی رواج بافت پارچه های ابریشمی بوده است . نمد و گیوه ساخت بیرجند نیز مشهور بوده است. و در روستاهای منطقه به ویژه حاشیه رشته کوه های باقران ترکه بافی (سبد بافی) رواج بسیار داشته است.امروزه مناطق مهم تولید صنایع دستی این شهرستان درشهر بیرجند وروستاهای خراشاد، چهارده، کوچ، چهکند، شهاباد، رزگ، نقنج، شاخن، القار، مرک ، فورجان، ساقدر و نوزاد می باشند .

صنایع دستی شهرستان قاینات
صنایع دستی شهرستان قاینات همانند پیشینه تاریخی این منطقه دارای قدمت و اصالت بوده و از تنوع و ویژگیهای منحصر به فردی برخوردار است . در کتب معتبر تاریخی به صناعان زیرک و استاد این منطقه و بافته های داری و نساجی سنتی (کرباس و پلاس) اشاره شده است. پارچه و فرش نیز از صادرات قاینات به دیگر نقاط بوده و ابریشم قاین و پارچه هایی که از آن اعیان و اشراف قبا می ساختند نیز در زمره این اقلام صادراتی قرار می گرفتند. در خصوص قالی و قالیچه قاینات در منابع تاریخی اشاره شده است که اگر به لطافت و ظرافت قالی و قالیچه کرمان و کاشان نباشد یقیناً در استحکام و دوام و ثبات رنگ بر قالی های سایر نقاط مزیت دارد. قالیچه های سده (آرین شهر) از نظر ظرافت با فرش های درخش رقابت می کند مک گِرگر جهانگرد انگلیسی در دوره قاجار، در کتاب ( شرح سفری بر ایالت خراسان ) می گوید در قاینات از گلدوزی روی ابریشم که به وسیله زنان انجام می شود باید یاد کرد.
بطور کلی از صنایع دستی بومی (رشته و حرف) شهرستان قاینات می توان به تولید انواع قالی و قالیچه ، جاجیم بافی، حوله بافی، پلاس بافی، سفره آردی ، گلیم بافی، ریسندگی، دباغی سنتی، سفالگری، رودوزیهای سنتی،سبد بافی (پَخَل بافی) و چلنگری (آهنگری سنتی) اشاره کرد.
مناطق مهم این تولیدات شهرهای قاین، آرین شهر، نیمبلوک ،خضری و روستاهای مهنج ، روم، تجن، بیهود، اسفدن، زهان، زول، محمد آباد، شیر مرغ، ابراهیم آباد، اخجول، کرغند، پردان، شیرخنج ،خونیک سفلی، گزیدری علیا، اندریک، خوگ ، خسروی شاسکوه و خشک می باشند.

صنایع دستی شهرستان طبس
یکی از مسایلی که از دیر باز درفرهنگ طبس وبه تبع آن درهنرهای سنتی شهرستان تاثیر بسزایی داشته ،دور بودن از مراکز جمعیتی است که مردم این منطقه را مصمم ساخته تا با استفاده از موهبت های الهی وطبیعی و به کارگیری هنر وذوق خویش در پی رفع نیاز ها ی خود باشندوبدین سان هنرهای سنتی و صنایع بومی را به منصه ظهور برسانند. برد
مسگری یکی از صنایع دستی اصیل طبس است که درحال حاضر تحت تاثیر فرایند ماشینی شدن ، نسبت به گذشته کم رنگ تر شده است ، بطوریکه بازارمسگرهای سابق واقع درمیدان امام که روزگاری نوای چکشهای مسگری بر در و دیوار آن می پیچید اکنون جز انگشت شماری مسگر را نمی توان یافت .
قلم زنی روی مس از دیگر هنرهای رایج است که درآن نقش های متنوعی روی سینی های مسی یا قابهای پایه دار مس حک می گرددوتعداد هنرمندان این رشته درشهرستان به مراتب بیشتر از مسگری است.
حصیربافی ( بوریا بافی ) هنری است که با توجه به جغرافیای فردوس و وجود درختان نخل از گذشته رواج داشته وبومی ها با استفاده از برگ والیاف نخل خرما بخش قابل توجهی از نیاز های خود را تأمین می کنند . هرچند بسیاری از تولیدات حصیری با ورود تکنولوژی و ارائه محصولات ماشینی بازار خود را از دست داده اند اما مواردی از آن چون باد بزن ،جارو،حصیر ،ریسمان ، زنبیل وکلاه هنوز به مقاومت خود ادامه می دهند. لذا از منظر علاقمندان به اصالتها حائز اهمیت هستند.
از صنایع دستی دیگر مهم این شهرستان میتوان به بافت انواع قالی و قالیچه ،گیوه بافی ، گلیم بافی ، پلاس بافی ، رودوزی های سنتی ، آهنگری سنتی ، سفالگری و حوله بافی اشاره کرد.
ازمهمترین مناطق تولید صنایع دستی طبس ، شهر طبس و روستاهای کریت ، اسماعیل آباد ، دیهوک و دستگردان می باشد.

صنایع دستی شهرستان فردوس
شهر فردوس در کنار قاین یکی از دوشهر مهم ولایت قهستان محسوب می شده و صنایع دستی آن نیز از قدمت و سابقه تاریخی و تنوع تولید برخوردار است . در سفرنامه ها و منایع تاریخی به صنایع دستی این منطقه بسیار اشاره شده است. از جمله در کتاب اشکال العالم احمدجیهانی جغرافی دان ایرانی متعلق به نیمه سده چهارم هجری آمده است : ( از ولایت قهستان کرباس های نیکو و پلاس های خوب و زیلوها مانند جهرمی می بافند و بیشتر در تون می باشد و از آنجا به نیشابور و دیگر ولایات می برند ). مقدسی ، فردوس ( تون ) را شهری پرجمعیت ذکر کرده است و ناصر خسرو قبادیانی از چهارصد کارگاه زیلوبافی آن نام برده است . این مطلب بیانگر تاریخ این رشته از دستبافته های بومی جنوب خراسان می باشد و شروع آن حداقل به 1000سال قبل بر می گردد.سیسیل ادواردز نیز در کتاب ( قالی ایران ) اشاره ای به نوعی قالیچه های عربی بافت منطقه فردوس داشته است.
براساس تقسیمات جغرافیایی در سال 87 این شهرستان به دو شهرستان فردوس و بشرویه تفکیک شده است ، اما صنایع دستی و نوع تولیدات این دو شهرستان به لحاظ سنخیت در نقوش ، پیشینه فرهنگی و تاریخی مشابهت فراوانی دارند . بافت انواع قالی و قالیچه ، گلیم بافی ، سبد بافی، سفالگری ، زیلو بافی، خراطی سنتی، آهنگری سنتی، مسگری، احرام بافی، نمدمالی و کلاه مالی ، سیاه چادر بافی ، انواع رودوزیهای سنتی ، صنایع دستی سنگی و اسپند بافی از مهمترین صنایع دستی این منطقه می باشد. عمده ترین مراکز تولید صنایع دستی این شهرستان عبارتند از : فردوس، بیدسکان، مهوید،‌ خانیک، امرودکان، برون، انارستانک، باغستان علیا، سرند، گستج ، فتح آباد، مهران کوشک، زهر، افغو ، فریدونی ، ترشیزوک ، ابراهیم آباد ، کجه و چاه نو ، طاهرآباد ، خانکوک و حسین آباد .

صنایع دستی شهرستان نهبندان
نهبندان در گذشته نه و نیه نامیده می شده است. بیشتر منابع تاریخی از جمله تاریخ سیستان از این سرزمین به همین نام ها یاد کرده اند. صنایع دستی هر منطقه متاثر از شرایط اجتماعی و اقلیمی و طبیعی منطقه است ، این شهرستان نیز به دلیل شرایط خاص جغرافیایی و فقر عمومی اکثر ساکنان منطقه باعث شده که بومیان از هر امکاناتی درراه تأمین مایحتاج خود استفاده نمایند . وجود درختان نخل ، موجب رونق صنایع دستی حصیری ( بوریا بافی ) گردیده و مردمان با ذوق منطقه با این محصول طبیعی ، صنایع دستی بی بدیلی را خلق می کنند. هم مرز بودن با استان سیستان و بلوچستان نیز در نوع تولیدات صنایع دستی منطقه نهبندان تأثیر گذار بوده است .تولید انواع رودوزیهای سنتی از جمله سکه دوزی ،آئینه دوزی ، بلوچی دوزی ، تولید انواع قالیچه با نقش و نگار بلوچی از جمله این تأثیر پذیری می باشد .از دیگر صنایع رایج در این شهرستان می توان به قالی بافی،‌گلیم بافی،‌سیاه چادر بافی، پلاس بافی،جاجیم بافی ، حوله بافی نام برد. مهمترین مناطق تولید محصولات صنایع دستی این شهرستان عبارتند از : نهبندان، شوسف، دهسلم، میغان، چهار فرسخ، دهنو، کلاته سرخ ، حیدرآباد ، چاهداشی، طارق، چاه دراز، سهل آباد، عربخانه، شاه کوه، سلطانی،‌ چاه گرد، سیدال، بورگان علیا، زنگویی و بندان

صنایع دستی شهرستان سرایان
شهرستان سرایان یکی از مهمترین شهرستانهای استان در تولید محصولات صنایع دستی می باشد . این شهرستان از معدود مناطقی است که هنوز اصالت های بومی خود را در تولید انواع صنایع دستی حفظ نموده است. و همچنان تعدادی از مشاغل قدیمی توسط استادکاران پیشکسوت به حیات خود در این منطقه ادامه می دهند. بازار تاریخی میثم در این شهرستان که قدمت آن به دوره صفوی بر می گردد از گذشته محل استقرار تعدادی از حرف صنایع دستی به ویژه چلنگری و اسلحه سازی بوده است. در حال حاضر چلنگری (آهنگری سنتی) در سرایان و به ویژه تولید انواع زنگوله برای چهارپایان از رونق نسبتاً خوبی برخوردار بوده به طوری که آوازه شهرت این زنگوله ها از مرزهای استان نیز فراتر رفته است.
فرآوری پوست و تهیه چرم از آن، صنعتی کهن در جنوب قهستان است . در این میان روستای چرمه از توابع شهرستان سرایان به جهت ییلاقی بودن و برخورداری از مراتع سر سبز ، از قدیم الایام محل پرورش و نگهداری اسب و همچنین از مناطق فعال تولید چرم بوده . این روستا هنوز موطن یکی از پیشکسوتان هنر- صنعت دباغی سنتی و ساخت پای پوش چرمی ” استاد ابراهیم ذکریا “است .
به علت رونق دامپروری در سرایان ، نمدمالی و تهیه انواع زیرانداز و لباس نمدی نیز از رشته های اصیل صنایع دستی منطقه است که تا چند صباحی قبل رواج داشته و به علت فوت استاد کاران برجسته این رشته ، روند تولید آن نیز متوقف گردیده است. بطور کلی بافت انواع قالی و قالیچه ، بافت انواع گلیم ساده و سوزنی ، سفره آردی ، جاجیم بافی، پلاس بافی، رودوزیهای سنتی، دباغی سنتی، ساخت انواع پای پوش سنتی ، سبد بافی (ترکه بافی)، چلنگری (آهنگری سنتی)، سفالگری، حوله بافی ، حجاری (سنگتراشی) ، خراطی سنتی ،نمد مالی از رشته های صنایع دستی بومی این منطقه می باشد.از مناطق مهم تولید صنایع دستی دراین شهرستان می توان به شهر های سرایان و آیسک و سه قلعه وروستاهای مصعبی ، چرمه ، کریمو ، چاه غیاث ، سراب ، دوحصاران ، زنگو ، دره پر ، نوبهار ، بنی خانیک و حجت آباد اشاره نمود.

صنایع دستی شهرستان سربیشه
سربیشه از شهرستانهای مرزی استان خراسان جنوبی که از پیشینه تاریخی بسیار غنی برخوردار است . این منطقه که به وجود مناطق و مناظر طبیعی شگفت انگیز نیز معروف است دارای صنایع دستی چشم نوازی می باشد. بافت انواع زیرانداز به ویژه قالی و قالیچه شهرت عمده ساکنان با ذوق این منطقه است بطوریکه قالی های تولید شده در شهرمود با نقوش لچک و ترنج و ربعی سعدی دارای قدمت فراوان و از شهرت جهانی برخوردار می باشد این بافته ها جزء ممتازترین در نوع خود به حساب می آیند .
از میان انواع تولیدات نساجی سنتی منطقه ، برک بافی یکی دیگر از اصیل ترین صنایع دستی این شهرستان بوده است. . مود نیز یکی از مناطق شناخته شده در زمینه بافت پارچه برک می باشد که به دلیل فراوانی ماده اولیه مورد نیاز آن یعنی کرک ، در این منطقه تولید می شده است . جهانگردانی که از این منطقه عبور کرده اند بهترین موی بز کُرکی را مختص این شهرستان دانسته اند که برای ساختن شال به کار می رود . در حال حاضر آخرین نسل از کارگاههای نمدمالی استان در روستای سلم آباد از توابع این شهرستان بصورت فصلی به فعالیت خود ادامه می دهد.
قالی و قالیچه بافی، حوله بافی ، بَرَک بافی ، نمد مالی ، رنگرزی سنتی ،‌گلیم بافی ،‌پلاس بافی، رودوزیهای سنتی و البسه محلی از صنایع دستی شاخص این منطقه هستند. اشاره نمود.
مهمترین مناطق تولید محصولات صنایع دستی این شهرستان عبارتند از: شهرهای سربیشه ومود و روستاهای چنشت، بهاباد، کلاته شیر، تاجمیر، توتک، همت آباد، حسین آباد، گز، کپوگز، بهامرز، کلاته کرمانی، چاه خشکان، عباس آباد، نوده علیا و سفلی، نازدشت ،‌کلاته حیات، سلم آباد، جنت آباد، درح و لانو.

صنایع دستی شهرستان بشرویه
بشرویه شهرستانی در دل کویر با بافت تاریخی زیبا که گواهی است بر اصالت و گذشته با افتخار آن و بدون شک تولید صنایع دستی نیز در این گذشته پر رونق آن نقش بسزایی را بر عهده گرفته است. بدون شک شاخص ترین صنایع دستی بشرویه در گروه معماری و نساجی سنتی می باشد .از میان انواع تولیدات نساجی سنتی منطقه ، برک را میتوان به جرآت یکی از اصیل ترین دست بافته های سنتی جنوب خراسان دانست. منسوجی ارزشمند ، بافته شده از کرک بز و شتر که فراوانی ماده اولیه مورد نیاز آن ، بویژه در شهرستانهای سربیشه ، نهبندان و بشرویه دلیل اصلی تولید آن بوده است . شاید نتوان قاطعانه بیان کرد که بافت این منسوج اصیل دقیقا از چه زمانی در منطقه آغاز شده اما جای هیچگونه تردیدی نیست که از اوایل دوره تیموری برک بافی به ویژه با مرکزیت بشرویه رواج بسیار شایسته ای در منطقه داشته است . برک در دوره قاجار نیز از رواج نسبتا خوبی برخوردار و در زمره منسوجات شناخته شده بوده است میرزا خانلِر خان (اعتصام الملک) در سفرنامه خود که طی سالهای 1293 ه.ق تا 1296 نوشته شده نیز به تولید و تجارت برک اشاره دارد. تولید این منسوج در بشرویه تا بیست سال گذشته ، کم و بیش ادامه داشته است . روستای زیرک در شهرستان بشرویه نیز به تولید ظروف سفالی زیبا با نقوش برجسته اشتهار داشته است.
بافت انواع قالی و قالیچه ، گلیم بافی ، برک بافی ، سبد بافی، سفالگری ، خراطی سنتی، آهنگری سنتی، مسگری، احرام بافی، نمدمالی ، انواع رودوزیهای سنتی و اسپندبافی از صنایع دستی مهم وبرتر این منطقه می باشد.
عمده ترین مراکز تولید صنایع دستی این شهرستان در شهر بشرویه و ارسک و روستاهای غنی آباد، کرند،‌ رقه، مجد، فتح آباد، نیگنان، موردستان و جوزردان متمرکز می باشند .

صنایع دستی شهرستان درمیان
شهرستان در میان به لحاظ بافته های داری پرز دار بویژه قالی بافی از اعتبار و اهمیت شایانی برخوردار است. قالی های نقش ریزه ماهی این منطقه شهرت جهانی دارند. و از مرغوبیت بالایی نیز برخوردارند. روستای درخش از گذشته تا به امروز به عنوان یکی از معروفترین مراکز تولید انواع قالی ذکر شده و همچون یک نام معتبر ( بِرَند ) ، نشان دهنده کیفیت و مرغوبیت دست بافته بوده است . کیفیت این دست بافته به حدی بوده که در کاخ های سلطنتی نیز گسترده می شده است. از اهم صنایع دستی این شهرستان میتوان به رشته های
پلاس ، رودوزی های سنتی (بلوچی دوزی ، نقش دوزی، شبکه دوزی ، سکه دوزی و خامه دوزی ) ، بافت انواع قالیچه وگلیم ، خورجین بافی، حوله بافی ، رنگرزی سنتی و آهنگری سنتی اشاره نمود.
از مناطق مهم تولید صنایع دستی این شهرستان روستاهای درخش ـ آسیابان ـ فضل آباد ـ بورنگ ـ نوغاب ـ مسک ـ طبس مسینا ـ فورگ ـ نوزاد -گزیک ـ آسفیج ـ سیدان ـ دره چرم ـ خلف و گسک می باشند

صنایع دستی شهرستان خوسف
خوسف در تقسیمات سال 1391 از شهرستان بیرجند منتزع و به عنوان شهرستانی مستقل رسمیت یافته است.این شهرستان همواره به عنوان منطقه ای خوش آب و هوا با مردمانی فرهیخته و هنرمند شناخته شده است . باغ ها و مزارع این منطقه به خرمی اشتهار داشته است . در گذشته دراین شهرستان پنبه سفید و پنبه قهوه ای کشت می شده که این نوع پنبه توسط زنان خوسفی تبدیل به انواع محصولات کاربردی از جمله انواع پارچه ، حوله و به ویژه قطیفه می شده است. قطیفه مَلِّه خوسف از صنایع دستی شاخص آن بوده که در اطراف بیرجند مخصوصاً در خود خوسف و روستاهای مجاور ، بانوان به جای چادر نیز از آن استفاده می کردند.
گیوه بافی نیز از دیگر صنایع دستی خوسف بوده که در بین گیوه ها ، گیوه شاهزیله معروفیتی خاص داشته است. روستاهای شاهزیله و کوشه از مناطق قدیمی ساخت ظروف سفالی نیز می باشند. بطوری که اکثر سکنه این روستاها به شغل سفالگری مشغول بوده اند.در صنایع فلز کاری ، خوسفی ها ، آرکی ها و حصار سنگی ها ، نبوغ خاصی در ساختن تفنگ ، چاقو ، شمشیر ، ادوات جنگی ، قندشکن ، انبر ، هاون و سایر وسایل فلزی داشته اند. در حال حاضر در برزِج و ماژان کارگاه های کوچک آهنگری فعال می باشد.
از دیگر صنایع دستی خوسف میتوان به قالی و قالیچه بافی ،انواع نساجی سنتی (برک بافی ، حوله بافی ، چادرشب بافی ، کرباس بافی ، ابریشم بافی ) ، گلیم بافی ، جاجیم بافی ، سبد بافی و پلاس بافی اشاره کرد.
از دیگر مناطق تولید صنایع دستی در این شهرستان میتوان به خوسف ، خور ، گل ، نصرآباد و کوشه سفلی اشاره نمود

صنایع دستی شهرستان زیرکوه
زیرکوه در تقسیمات سال 91 از شهرستان قاینات منتزع و به عنوان شهرستانی مستقل رسمیت یافته است. در کتب تاریخی آمده است که در این ولایت غله و پنبه و ابریشم و انگور باشد . زیرکوه بسیار حاصلخیز بوده بطوری که ابریشم تولیدی آن را صادر می کرده اند.
حوله بافی ، چادرشب بافی ، سبد بافی ، خورجین بافی ، پلاس بافی ، آهنگری سنتی( چاقو سازی ) ، رودوزی های سنتی و به ویژه تولید انواع قالی و قالیجه و گلیم از صنایع دستی شاخص این منطقه می باشد .
از مناطق مهم و فعال تولیدات صنایع دستی در زیرکوه می توان به شهر حاجی آباد و روستاهای اسفاد، آبیز ، شاهرخت ، بمرود ، زیرکوه ، فندخت ، دزگ ، گمنج ، همت آباد ، گزخت ، تجنود ، شیرخند ، پیشبر ، اردکول ، محمد آباد ، استند ، بارنجگان ، افین ، بقرایی ، مهمانشهر و معصوم آباد اشاره نمود .