طبس با ۵ اثر جهانی، ظرفیتی بی‌نظیر برای جذب گردشگر/ از ژئوپارک تا کاروانسرای چهل پایه

شهرستان طبس یکی از شهرستان‌های گردشگرپذیر خراسان جنوبی، با طیف مختلفی از جاذبه‌های گردشگری است، که ۵ اثر ثبت شده در فهرست میراث جهانی دارد.

شهرستان طبس با 5 اثر ثبت جهانی شامل ژئوپارک طبس، کاروانسراهای چهل پایه، ده‌محمد و خان و روستای جهانی اصفهک در کشور خودنمایی می‌کند.

طبس، نخستین شهر خراسان بود که با آغوش باز از سربازان اسلام استقبال کرد؛ به همین دلیل طبس یکی از پناهگاه‌های امامزادگان محسوب می‌شود و از این رو است که طبس گلشنی است به گل ولایت آراسته و مزین به وجود بارگاه حضرت حسین بن موسی الکاظم، برادر بزرگوار امام رضا (ع).

روستای جهانی اصفهک با قدمتی ۴۰۰ ساله

روستای جهانی اصفهک با قدمتی ۴۰۰ ساله ۲۳ آبان ماه جاری، رسما به عنوان یکی از بهترین روستاهای گردشگری سازمان ملل در سال ۲۰۲۴ و دومین دهکده جهانی ایران معرفی شد.

اصفهک در زلزله سال ۵۷ طوری ویران شد که تا پنج سال پس از زمین لرزه حتی نشانی از سکونت در این روستا به چشم نمی‌خورد.

سال ۱۳۹۳ کار مرمت بافت تاریخی روستا آغاز و در سال ۱۳۹۴ به عنوان یکی از زیباترین و سالم‌ترین بافت‌های تاریخی شهرستان طبس در فهرست آثار ملی تاریخی کشور ثبت شد.

آوازه این روستا با معماری منحصر به فرد و خانه های خشتی و گلی در دنیا پیچیده است.

ژئوپارک جهانی طبس بهشت زمین شناسی ایران

ژئوپارک طبس در شمال غربی استان خراسان جنوبی قرار گرفته که سه بخش مرکزی، دیهوک و دستگردان را در برمی‌گیرد. تنوع بالای پدیده‌های کم‌نظیر زمین‌شناسی موجب شده تا این منطقه در میان زمین‌شناسان به «بهشت زمین‌شناسی ایران» مشهور شود.

ژئوپارک‌ها و به عبارتی پارک‌های زمین‌شناسی (Geology Park)، گستره‌ای از پدیده‌ها و میراث زمین‌شناسی، جاذبه‌های طبیعی، تاریخی و فرهنگی ارزشمند هستند که باید توان بالا بردن توسعه اقتصادی جوامع محلی و جلب همکاری‌های مردمی را داشته باشند و به صورت پایدار حفظ و مدیریت شوند. یونسکو به منظور درک دوره‌های زمین‌شناسی مناطقی را به عنوان ژئوپارک مشخص کرده است. ایده‌ تاسیس ژئوپارک در سال ۱۹۹۹ عملی شد.

در این ژئوپارک، سیر تحولات کره زمین از بیش از ۵۴۰ میلیون سال پیش (پرکامبرین) تا حدود ۱۰۰ میلیون سال پیش (اوایل کرتاسه) را بدون کمترین وقفه زمانی می‌توان مشاهده کرد، در حالی که توالی‌های دوران اول زمین‌شناسی (پالئوزوئیک، ۵۴۰ تا ۲۵۰ میلیون سال پیش) آن در ایران و غرب آسیا بی‌نظیر است. (وب‌سایت ژئوپارک طبس) ژئوپارک طبس در کنار جایگاه مهم در زمین‌شناسی ایران، ظرفیت‌های زیست‌محیطی، تاریخی و فرهنگی را نیز در خود جای داده است.

کاروانسرهای جهانی طبس

کاروانسرای ده محمد ازجمله کاروانسراهای مسیر راه تاریخی طبس- بشرویه است که در ۷۰ کیلومتری شمال طبس قرار گرفته است. به لحاظ موقعیت قراگیری خاص خود در مسیر طبس، درطول تاریخ از اهمیت خاصی برخوردار بوده است.

کاروانسرای ده محمد گونه‌ای از کاروانسراهای چهارگوش و چهار ایوانی فلات مرکزی ایران است که در چهار گوشه بنا، چهار برج مدور جانمایی شده است. کاروانسرای ده محمد با طراحی زیبا و هنرمندانه نمونه‌ای کمیاب از کاروانسراهای دوره قاجار است که در دو جبهه بنا اتاق‌ها و در دو جبهه دیگر شترخان‌ها واقع شده‌اند.

در این کاروانسرا، شترخان‌ها دو جبهه از بنا را انحصارا به خود اختصاص داده‌اند. دستگاه ورودی کاروانسرای ده محمد در مقایسه با سایر بخش‌های بنا از زیبایی و ظرافت خاصی برخوردار است.

سردر ورودی به همراه دو ایوانچه در طرفین خود در جبهه جنوب غربی بنا قرار دارد که نسبت به نمای ورودی دارای پیش آمدگی است. نکته منحصر بفرد در این بنا وجود ایوان باریک وطویلی است که درجلو بالاخانه و رو به جاده قراردارد و از این ایوان میتوانسته‌اند کاروان‌ها و آمد وشد آن‌ها را تماشاکنند. پس از ورود به بنا از طریق دالان مستطیل شکل با سکوهایی در طرفین آن، به حیاط مرکزی کاروانسرا راه می‌یابیم. در میانه اضلاع این دالان دو ورودی جهت دسترسی به شترخان‌های جبهه جنوب غربی تعبیه شده است. در سمت راست درب ورودی رباط کتیبه‌ای سنگی وجود دارد که تاریخ بنای آنرا سال ۱۲۱۵ هجری قمری (۱۸۰۰ میلادی) ذکر کرده است.

این اثر ارزشمند در سال ۱۳۷۸ به شماره ۲۳۸۱ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

کاروانسرای خان

کاروانسرا یا رباط خان در حاشیه جاده قدیم طبس به یزد و در فاصله ۱۲۰کیلومتری شهر طبس قرار دارد.

این منطقه در گذشته از مناطق کاروانی بسیار مهم به حساب می‌آمده زیرا آخرین منزلی بوده که از نعمت آب برخوردار بوده و پس از آن، کویر پهناور و خطرناک بدون اب بر سر راه کاروانیان بوده است. کاروانسرای خان با پلانی مشابه کاروانسرای کلمرز نمونه‌ای منحصربفرد از الگوی شترخان رواق دار است؛ با این تفاوت که در کاروانسرای خان در پس فضای رواق دار شترخان، اتاقی وجود ندارد. یکی از ویژگیهای معمارانه این کاروانسرا، کالبد فضایی مجموعه بادگیر و گنبد شاه‌نشین آن است.

فضای شاه‌نشین گنبدخانه‌ای در ضلع جنوبی و مقابل ایوان جنوبی بنا است که از طریق درگاهی سه دری به اتاقی با یک بادگیر منتهی می‌شود. صفاء السلطنه در سفرنامه خود از منزل و کاروانسرای خان یاد کرده است و آورده است که کاروانسرایی است دارای بادگیر که در دوره قاجار توسط حاج محمد ابراهیم تاجر لاری ساکن یزد در سال ۱۲۷۱ هجری ساخته است.

این کاروانسرای متعلق به دوره قاجار در سال ۱۳۷۹ با شماره ثبت ۲۷۵۲ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است.

کاروانسرای چهل پایه

کاروانسرای چهل پایه در جنوبی‌ترین منطقه شهرستان طبس، در نزدیکی روستای نایبند، بخش دیهوک و در مسیر جاده کرمان به دیهوک قرار دارد. این مسیر در گذشته شهرهای جنوبی کشور را به خراسان وصل می‌کرد؛ از این رو مسافران زیادی که قصد زیارت امام رضا (ع) را داشتند از این جاده گذر می‌کردند.

این بنا درون دره‌ای به همین نام جای گرفته که در کنار آن چاه آبی نیز قرار دارد. این نام از ستون‌های سنگی راهنما در مسیر گرفته شده که تعداد قابل توجهی داشته‌اند و شاید در ابتدا تعداد این ستون‌ها ۴۰ مورد بوده است. کاروانسرای چهل پایه علاوه بر ارزش‌های معماری و قدمت تاریخی، در کنار بناهای همجوار خود شامل، آب انبار، برج دیده بانی، کوره آجرپزی در یک مجموعه آثار تاریخی جای گرفته است.

کاروانسرای چهل پایه با پلان چهار ایوانی مربع شکل نمونه‌ای خاص از کاروانسراهای دوره صفوی است که باتوجه به اقلیم و شرایط آب و هوایی منطقه الگوی اقامت در آن متفاوت است؛ بطوریکه فضای اقامتی در این کاروانسرا به ایوانچه‌های دورتادور حیاط، ایوانچه‌های نمای ورودی و داخل شترخان محدود می‌شود و تعداد حجره‌های اقامتی آن بسیار محدود است. کاروانسرای چهل پایه از بناهای دوره صفوی است که توسط یکی از بزرگان منطقه بم بنام احتشام سلیمان خان بهجه الدوله بنا شده است. افضل الملک در کتاب خود از اقدامات سلیمان خان جهت احداث کاروانسرا و بناهای خدماتی پیرامون آن به منظور رفاه و آسایش کاروانیان و زوار یاد کرده است.

این اثر ارزشمند در سال ۱۳۹۹ به شماره ۳۳۱۵۸ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.