شب آغاز فصل زمستان که به شب یلدا یا چله معروف است در نزد مردم خراسان جنوبی همانند سایر ایرانیان گرامی داشته میشود و دارای پیشنیه ای دیرینه است.
براساس گاه‌شماری بومی و قدیمی چله بزرگ زمستان از فردای این شب یعنی از اول دی‌ماه شروع شده و تا 40 روز (دهم بهمن) ادامه دارد به این چله ” چله کلو یا چله بزرگ ” گفته میشود.
شب چله چون بلندترین و طولانی‌ترین شب سال است از بین شب‌های دیگر سال متمایز و خاص بوده به‌این‌علت که از فردای این روز، روزها بلندتر شده و شب‌ها کوتاه‌تر میشود و همچنین به‌تدریج تاریکی کاهش و روشنایی و نور افزایش می‌یابد.
از روزگاران بسیار دور مردم خراسان جنوبی همچون سایر هم‌وطنان این شب را گرامی داشته و به جشن و سرور می‌پردازند. فامیل و خویشاوندان در این شب به خانه بزرگترها و بزرگ خاندان رفته و همچنین صاحب‌خانه از آنان با انواع شیرینی، آجیل و میوه پذیرایی می‌کند. مخصوصاٌ میوه شب چله بیشتر هندوانه و انار است و آجیل‌های مخصوص شب چله هم بیشتر میوه‌های خشک شده و محصولات باغی است.
مردم براین عقیده‌اند که اگر در شب چله زمستان هندوانه بخورند از گرما چله تابستان در امان خواهند بود.
بلندای شب چله در کنار کرسی زغالی
در خراسان جنوبی در زمان قدیم کرسی‌ها خیلی بزرگ زغالی بود که با پتوی بزرگی که به آن لحاف کرسی می‌گفتند پوشیده می‌شد و روی آن سینی بزرگی که «مجمع» نام داشت گذاشته و روی این سینی همه‌چیز ازجمله میوه‌هایی مثل عناب، سنجد، توت خشک، برگه هلو، برگه زردآلو، تخمه ازجمله آجیل‌هایی بودند که توسط خود مردم تولید و برای شب یلدا آماده می‌شد، قرار می‌دادند.
کف‌زنی آئین سنتی شب چله
یکی از آیین‌های ویژه شب یلدا در استان خراسان جنوبی به‌ویژه شهرستان قاینات برگزاری مراسم کف زدن است.
کف نوعى شیرینى است که با زدنِ آب چوبک و شیرین کردن آن به دست مىآید. برای تهیه این شیرینی محلی مقدارى چوبک یا بیخ (که ریشه نوعی گیاه صحرایی است) را کوبیده و چند بار در آب میجوشانند و چون این آب تلخ است، آن را عوض می‌کنند و مجدداً مىجوشانند.
این کار را آنقدر تکرار مىکنند که تلخی آب گرفته شود و هیچ طعمى نداشته باشد. این آب را مىگذارند سرد شود، آنگاه آن را در ظرف بزرگی که بهتر است تغار سفالی باشد، مىریزند.
مردان و جوانان فامیل با دسته‌ای از چوب‌های نازک درخت انار به نام دسته گز این مایع را آنقدر هم می‌زنند تا به‌صورت کف درآید، البته این کار باید در محیط سرد صورت گیرد و معمولاً هم زدن با آهنگ خاصی ادامه می‌یابد تا کف سفت شود.
آنگاه مقدارى شیره انگور یا شیره شکر و یا پودر شکر را به‌تدریج به آن اضافه می‌کنند و زدن کف را ادامه مىدهند تا خوب مخلوط شود و کف شیرین شود.
وقتی‌که کف ازهرجهت آماده شد آن را در ظرف‌هایى مىکشند و روى آن را مغز کوبیده گردو، بادام، پسته و تخم رازیانه (بادیان) مىپاشند و با سرانگشت آن را مىخورند.
کفى که بدین‌سان به دست مىآید خوراکىِ شیرین، لذیذ، مطبوع، معطّر و خوشگوارى است که مقدار زیادى از آن را مىتوان خورد. قبل از آنکه کف را شیرین کنند؛ براى شوخى و تفریح گاهى مقدارى از آن را به سروصورت یکدیگر مىمالند و چون این کف رنگ و طعم و بویى ندارد؛ آزارى به کسى نمىرساند.
این عمل باعث خنده و موجبى براى تفریح است. گاهی نیز در شب‌های برفی برای شگون مقداری از کف را روی برف‌ها می‌ریزند. گاهی نیز در شب‌های برفی برای شگون مقداری از کف را روی برف‌ها می‌ریزند
شُو چِله‌گی (شب چلگی)
بردن هدیه به خانه عروس با عنوان شب چله‌ای از دیگر مراسم شب یلدا در استان خراسان جنوبی است. در این شب برای دخترانی که به‌تازگی نامزد شده‌اند از سوی خانواده داماد هدایایی فرستاده میشود و خانواده‌های عروس و داماد دورهم جمع می‌شوند.
سینی تنقلات و میوه ، پارچه و یا لباس نو از هدایایی است که از طرف داماد آینده به خانه عروس فرستاده میشود تا نویدی برای زندگی گرم و پر امید آنان باشد.
بردن شب چله ای برای عروس از مراسم شب یلدا در استان خراسان جنوبی است
گوسفند پروانی و گوشت داغ (قورمه) شب چله
یکی دیگر از رسم و رسوم‌های قدیم مردم بیرجند به‌خصوص در روستاها این بود که تقریباً همه خانواده‌ها برای تأمین گوشت خود یک یا چند گوسفند را در منزل پروار می‌کردند تا موقع نیاز گوشت آن را مصرف کنند اما یکی از این گوسفندهای پرواری مخصوص شب چله بود که پس از ذبح، گوشت آن را ریزریز و در دیگ ریگی (دیگ چدنی) قورمه (سرخ) می‌کردند. وقتی نان‌های محلی را با روغن‌های داغ داخل دیگ گوشت چرب می‌کردند واقعاً خوردن داشت، گوشت‌های قورمه نیز با همان نان‌های چرب میل می‌شد.
استقبال با عطر سپند
شب یلدا ازجمله شب‌های خاطره‌انگیز در اولین شب از فصل زمستان با برپایی مراسم خاص برگزار میشود. آرین شهر و روستاهای همجوار آن نیز از این قاعده مستثنا نیست، از چند روز قبل خانواده‌ها مشغول تدارک آجیل، میوه و شیرینی یا برپایی مهمانی هستند.
در این شب کوچک‌ترها برای ادای احترام و عرض ادب به همراه خانواده به دیدار بزرگترها به‌خصوص خانواده پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها می‌روند و با ورود خانواده‌های کوچک‌تر به منزل بزرگترها مادربزرگ خانواده با آتش سپند و بوی عطر گل محمدی به استقبال آن‌ها می‌آید و این سپند را برای رفع گرفتاری‌ها و بلا دور سر همه می‌چرخاند و با ذکر صلوات حال و هوای خاصی به آن منزل می‌دهد.
اوسونه خوانی مادربزرگ‌ها
تعریف کردن قصه توسط مادربزرگ یکی دیگر از بخش‌های شب‌زنده‌داری یلدا درگذشته است. مادربزرگ قصه‌های قدیمی یا به اصلاح محلی «اوسونه» که خودش آموخته است برای بچه‌ها تعریف می‌کنند.
یکی دیگر از سنت‌های مردمان خراسان جنوبی در شب چله خواندن شاهنامه فردوسی و حافظ توسط پدربزرگ‌ها در این شب است، که هنوز هم در برخی از خانواده‌های قدیمی رواج دارد.
شب‌زنده‌داری و بازی در شب یلدا
در شب یلدا خانواده‌ها و بزرگ‌های فامیل دورهم جمع می‌شوند و با خواندن شعر و داستان، شیرینی و آجیل خوردن و بازی کردن بلندترین شب سال را سپری می‌کنند.
شب‌زنده‌داری و مهمانی گرفتن از سال‌های پیش در استان خراسان جنوبی رسم بوده و هنوز هم این مراسم‌ها در میان مردم وجود دارد.
در شب یلدا بازی‌های دسته‌جمعی چون گل‌یاپوچ، طرح معما، چیستان، اسم فامیل و … در بیرجند و دیگر شهرستان‌های خراسان جنوبی انجام میشود.
مراسم شب چله در خراسان جنوبی با سادگی و در میان جمع گرم خانواده و فامیل انجام می‌گیرد و مردمان این مرزوبوم این شب را با شادمانی و مراسم خاص خود سپری می‌کنند.
مراسم شب چله به‌عنوان نوزدهمین موضوع میراث فرهنگی ناملموس کشورمان مشترک با کشور افغانستان به ثبت جهانی رسیده و مراسم شب یلدا استان نیز با شماره 807 در فهرست آثار معنوی(ناملموس) کشور به ثبت رسیده است.
